Postępowania apelacyjne, a zwolnienie z kosztów sądowych – najnowsze orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego

W temacie procedury zwalniania z kosztów sądowych na etapie apelacji warto zwrócić uwagę na najnowsze orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 8 maja 2024 r., wydane w sprawie o sygn. akt: SK 59/21. Kwestią, którą poddawał analizie Trybunał Konstytucyjny, był ówczesny brak możliwości zaskarżenia postanowienia o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych wydanego po raz pierwszy przez sąd odwoławczy.

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego

W omawianym wyroku Trybunał Konstytucyjny jednoznacznie orzekł, że:

art. 3942 § 11 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2023 r. poz. 1550, ze zm.), w brzmieniu obowiązującym do 30 czerwca 2023 r., w zakresie, w jakim uniemożliwia zaskarżenie postanowienia oddalającego wniosek o zwolnienie od opłaty sądowej od apelacji wydanego przez sąd drugiej instancji, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 77 ust. 2, art. 78, art. 176 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

Precyzując powyższe, wskazuje się, że ówczesne brzmienie art. 3942 § 11 k.p.c.  – w ocenie Trybunału Konstytucyjnego w szczególności naruszało prawo do sądu (tj. prawo wynikające wprost z art. 45 ust. 1 konstytucji RP).

Trybunał Konstytucyjny potwierdził i dał jednoznaczny wyraz temu, że ustawodawca winien regulować instytucję zwolnienia z kosztów sądowych w taki sposób, aby złożenie wniosku w przedmiotowym zakresie i jego następcze rozpatrzenie nie utrudniało stronom korzystania z katalogu pozostałych uprawnień w postępowaniu sądowym, w tym w szczególności nie pociągało za sobą negatywnych następstw procesowych.

 

Istota instytucji - zwolnienie z kosztów sądowych

Studiując stanowisko Trybunału Konstytucyjnego, nie sposób nie zwrócić uwagi, że zwolnienie od kosztów sądowych jest całkowicie koniecznym i niezbędnym instrumentem pozwalającym na zapewnienie dostępu do sądu – zważywszy na odpłatny charakter postępowań sądowych. Konstytucyjny obowiązek tworzenia regulacji zapewniających dostęp do sądu tym podmiotom, które nie są w stanie faktycznie ponieść kosztów postępowania sądowego, winien obejmować i (obecnie) w sposób jednoznaczny obejmuje także postępowanie przed sądem drugiej instancji.

Dlaczego orzeczenie to jest ważne?

Do 30 czerwca 2023 r. strona, której odmówiono zwolnienia od kosztów sądowych na etapie apelacji, zmuszona była korzystać z rozwiązania opartego o art. 380 k.p.c., a to w związku z kwestionowaniem postanowienia sądu drugiej instancji o odrzuceniu apelacji – niemniej w przypadku merytorycznego uznania, że odmowa udzielenia zwolnienia od kosztów sądowych była zasadna, strona ta nie miała możliwości uzupełnienia braków fiskalnych apelacji po myśli art. 112 § 1 i 2 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, co stanowiło istotne ograniczenie gwarantowanej możliwości dochodzenia przysługujących stronie praw przed sądem.

Zauważyć też należy, że opisywany wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 8 maja 2024 r. stwierdzający niekonstytucyjność normy prawnej, stanowi bezwzględną i całkowicie uzasadnioną podstawę do zainicjowania działań zmierzających do wznowienia postępowania w sprawach, w których prawomocne orzeczenie sądowe, ostateczna decyzja administracyjna lub rozstrzygnięcie w innych sprawach zostały wydane na podstawie aktu normatywnego, uznanego przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodny z Konstytucją, umową międzynarodową lub ustawą (stosownie do art. 190 ust. 4 Konstytucji RP). W tej sprawie wskazuje się, że dla postępowań – co do których miał zastosowanie art. 3942 § 11 k.p.c. w brzmieniu do 30 czerwca 2023 r., i które zostały zakończone wobec braku możliwości skutecznego zaskarżenia postanowienia o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych – otworzyła się droga do zastosowania dobrodziejstw wynikających z art. 4011 k.p.c.

W przypadku jakichkolwiek wątpliwości bądź konieczności podjęcia opisywanych powyżej działań prawnych – zapraszamy Państwa do kontaktu.